Գաղտնիք չէ, որ հիմա բոլորը քիչ թե շատ ստեղծագործում են: Ու հաճախ այն հարցին, թե «Ինչո՞ւ գիրք չես կարդում», նմանատիպ ստեղծագործողները պատասխանում են. «Ես գիրք չեմ կարդում, ես գիրք գրում եմ»: Ի՞նչ եք կարծում, որքանով է գրողի համար կարևոր լինել նաև լավ ընթերցող:
Որովհետև գրողները մտածում եմ, որ իրենք ավելի կարևոր են, որ իրենք իբր արարչագործությամբ եմ զբաղված, բայց դա բացառիկ հեղինակների է տրված: Ընթերցանությունը մարդկային գիտակցության մեծագույն ձեռքբերումներից է, գիտակցության երջանկությունը: Իհարկե ավելի հեշտ է լավ գրող լինելը, քան մեծ ընթերցող: Մեր պատկերացումները ընթերցանության մասին մի փոքր թեթևամիտ են, ռոմանտիկ շեշտադրումներով, բայց ո՞ր ընթերցանության մասին է խոսքը, արդյոք գիրք մեկ անգամ ընթերցելով կարելի է ճանաչել, կարելի՞ է կարծիքներ հայտնել միայն ընդհանուր տպավորություններից ելնելով, սրանք բարդ, էսթետիկական, և էթիկական հարցեր են: Ինձ համար ընթերցողը գրողից մեկ քայլով առաջ է: Իմ պապին ես մեծ ընթերցող եմ համարում, թեպետ աշխարհը նրան չի հիշելու, բայց դա աշխարհի խնդիրն է, նա իր սիրելի գրքերի մեջ էր ապրում, նրան հաջողվել էր իր կյանքի լավագույն ժամերը հաշվին մտնել ուրիշ իրականություն:
Հիմա երիտասարդներին շատ են ասում. «Գի՛րք կարդացեք»: Որոշ խելացի մարդիկ պատասխանում են այս պնդմանը հետևյալ ձևակերպումով. «Հո մենակ գիրք կարդալով չի, մարդ պետք է իմանա, ինչ կարդա»: Ըստ ձեզ, ո՞վ կարող է դառնալ «գրքի խորհրդատու» մարդու կյանքում և արդյոք խորհրդատուի առկայությունը պարտադիր պայման է, որ մարդը կարդա:
Գրքերի հեղինակները շատ ժամանակ իրենց ստեղծագործությունների մեջ ուրիշ անուններ են բացահայտում: Բրոդսկին բացահայտում է Պետեր Խուխելին, Նորվիդին, Պավեզեին, Միլերը՝ Սանդրարին, Ժիոնոյին, Հանդկեն՝ Չիվերին, Ափդայքը՝ Բրունո Շուլցին, Վարգաս Լյոսան՝ Օնետիին, Հեսսեն՝ Կաֆկային, Կաֆկան՝ Վալզերին, Զոնթագը՝ Զեբալդին, Դանիլո Կիշը՝ Կրլեժային, Մաթևոսյանը՝ Հակոբ Մնձուրուն…և այսպես կարելի է անվերջ շարունակել: Ինչ խոսք գրականության պատմությունը հսկայածավալ գրադարակի հեղինակ է, որտեղ կան պարտադիր ընթերցանության գրքեր և գրքեր, որոնց չթերթելով շատ բան չես կորցնում:
Ձեզ ո՞վ է խորհուրդ տալիս կարդալ կամ չկարդալ տվյալ գիրքը, հետևո՞ւմ եք խորհուրդներին: Բացի «օֆֆլայն խորհրդատուներից» հիմա կան շատ կայքեր, ֆորումներ, որտեղ մարդիկ կիսվում են իրենց տպավորություններով և խորհուրդներով: Հետևո՞ւմ եք նման կայքերին: Ինքներդ խորհուրդ տալի՞ս եք գրքի ընտրության հարցում, թե՞ դա համարում եք մարդու անձնական գործը:
Արևմուտքում գրողներ, արվեստաբաններ կան, որոնք թերթերում, ամսագրերում հեղինակային սյունակ են վարում և առաջարկում իրենց նախընտրած վեպերը: Բայց ես միշտ վստահում եմ իմ ներքին ձայնին, իմ ներսում գործող որոնողական բնազդին: Ես հիմա թերահավատորեն եմ վերաբերվում բոլոր հեղինակավոր ամսագրերի ցանկերին, այնտեղ այնպիսի գրքեր չկան, որոնք ըստ իս ավելի քան արժանի տեղ պիտի զբաղեցնեին քան որոշները և կան այնպիսինները, որոնք 20-րդ դարի լավագույն վեպերի համարում ունեն, բայց ես ի վիճակի չեմ եղել դրանցից նույնիսկ մի քանի էջ կարդալ, պարզապես առանց ափսոսանքի փակել եմ ու մի կողմ դրել գիրքը, որովհետև ժամանակ չկա, կյանքը կարճ է, իսկ ես չեմ ուզում ինքս ինձ բռնանալով ընթերցել այն ինչը դուր չի գալիս, ով էլ որ լինի գրքի հեղինակը: Ֆորումներում տպավորությունների փոխանակման որակը չի գոհացնում, մի երկու նախադասություն ունեցող տպավորությանը թերահավատորեն եմ վերաբերվում: Հետևում եմ արևմտյան մամուլում տպագրվող գրողների ռեվյուներին, օրինակ Ուիլ Սելֆի, Միչիկո Կակուտանիի, մեր ժամանակների երևի վերջին մեծագույն գրականգետ Հարոլդ Բլումի, որոնց վստահում եմ, և բացի այդ նրանք շատ հետաքրքիր ոճով են մատուցում իրենց կարդացած գրքերը: Նրանց գրախոսականներում ավելորդ կալամբուրների, շատ խելքի հիմար ցուցադրության և ակադեմիզմի հիստերիկ ճիչերի չես հանդիպի, ինչը առատորեն դրսևորվում է մեր գրականգիտական մտքի մեջ: «Հրապարակ» օրաթերում ես գրում եմ իմ ընթերցած գրքերի մասին, որոնք կարող են հետաքրքրել մի քանիսին, մյուսներին՝ ոչ:
Ես շատ եմ հավանում «Գրադարանում Արամ Պաչյանի հետ» հաղորդումը: Ըստ ձեզ, ինչո՞ւ են նմանատիպ հաղորդումները քիչ՝ ինչպես հեռուստաաշխարհում, այնպես էլ համացանցում:
Շնորհակալ եմ: Որովհետև մեր երկիրն այսօր ղեկավարվում են անմշակույթ, անդեմ, անգրագետ սպառողներ Նրանք միջակություններ են: Միջակը իր առջև էսթետիկական մեծ խնդիրներ չի առաջադրում: Նողկալի սպառողի համար ՝ շատ փող, շատ ուտելիք, երկար իշխանություն: Նրանց հոգևոր մարզումներ պետք չէ: Նրանց պետք չէ՝ Նորման Մեյլերի վեպը, Ռուբեն Ֆիլյանի պատմվածքների ժողովածուն, Ջոտտոյի տուն-թանգարանն ու մնացածը: Իշխանությունը սեփական շահերի համար սպառողը փակում է դռները նրա առջև, ինչը ծանր է, անհասկանալի, փող և ռեյտինգ չապահովող: Երկրում տիրող այս մշակութային սպանդը ողբերգությամբ է ավարտվել: Մենք ոչինչ չենք տալիս աշխարհին, միայն աշխարհից պահանջում ենք: Եթե նույնիսկ տալու բան կա, դրա առջև դռները ամուր փակ են, որովհետև կրկնում եմ երկիրը բռնազավթված է սրիկաների նախիրով:
Հիմա կա որոշակի «ոհմակային» տրամաբանություն, ընդ որում ամենուր՝ սոց.կայքերում, բլոգային դաշտում, գրականության մեջ: Այսինքն՝ գրողի հետ հանդիպման ժամանակ հիմնականում հավաքվում են այդ գրողի հարևան-ծանոթ-բարեկամները («ախպերությունը») ու սկսում գովաբանել գրողին: Ըստ ձեզ դրանից չի՞ տուժում ինքը՝ գրողը:
Թող գովեն, փառաբանեն, քննադատեն, հուղարկավորեն: Դրանից դիմացինը կատաղությունից թող չմոլեգնի, չմտածի իրեն շատ քննադատություն ու քիչ գովաբանություն հասավ: Մարդկային հոգին թույլ կազմություն ունի, դիմացի մարդու քնքշանքից ու շռայլությունից փուլ է գալիս: Կանհետանա գրողը, կանհետանան գովերգողները, թաղման կազմկոմիտեները, կգա լռությունը ու հենց այդ ժամանակ էլ ամեն բան կպարզվի, կամ կպղտորվի: Բայց միշտ էլ մեծ լռությունից հետո պայթյունի ձայն լսելը հաճելի է: Պարզապես ափսոս, որ շատ դեպքերում հեղինակին հավատացնում են՝ որ նա անմահ է, բացառիկ գործ է գրել և այլն և այլն … ու դրանով միանգամից շիրմաքարը քաշում են: Իսկ հեղինակը ինչքան շատ է հավատում այդ ստին, այդքան կորցնում է իրականության զգացողությունը, ձեռք է բերում խաղաղություն ու վստահություն, որոնք իմ կարծիքով անկման հստակ նշաններ են:
Շարունակելով նախորդ հարցը, չե՞ք կարծում, որ նման «ոհմակային» հոգեբանության պատճառով է, որ մենք հիմա կարգին գրաքննադատություն չունենք:
Հետաքրքիր գրաքննադատական հոդվածներ հանդիպում են, բայց ես չգիտեմ արդյո՞ք դա բավական է, պե՞տք է այսօր վերլուծել ժամանակակից գրականություն, ի՞նչ կտա այն գրաքննադատությանը, գուցե գրաքննադատությունը ավելի բա՞րձր է քան գրականությունը, գուցե հենց էսպես են որոշ քննադատներ մտածում ու հետևապես լռում՝ նիցշեական խոկումների մեջ: Իրենք էլ կարող են ասել՝ «Բայց կա՞ այսօր կարգին գրականություն», և այս փոխադարձ «սիրո» մթնոլորտում շրջապտույտ է, որից դուրս են գալիս միայն ինդիվիդները, մյուսները շարունակում են՝ իրենց պարույրին անդավաճան:
Նաև այսպիսի մի հարց. Որքանո՞վ է գրականության մակարդակը կախված գրաքննադատությունից: Մի՞թե գրողին անպայման պետք է մեկը քննադատի, որ ինքը հասկանա իր բացթողումներն ու առավելությունները:
Միայն մեծ գրականությունն է ծնում մեծ քննադատություն: Բելինսկուն առանց Գոգոլի, Հարոլդ Բլումին առանց Քորմաք Մըքքարտնիի դժվար է պատկերացնել: Երբ գա մեծ գրականության ժամանակը, համոզված եմ կգա մեծ գրաքննադատությունը, որից հետո կսկվի գաղափարների, դիսոնանսների ու համակարգերի բախումը՝ նոր մտքի ու երևակայության հզոր երակով: Ու գրողին իհարկե հետաքրքիր կլինի նման շփումը, որից հետո՝ նոր սինթեզ, վերարտադրություն:
Ես գիտեմ, որ հաճախ գրողին սկսում են հետապնդել, որովհետև նա իր ստեղծագործություններում «սխալ մարդկանց է անդրադարձել»: Ի՞նչ եք կարծում, որքանով է դա ճիշտ
ա. օրենքի տեսանկյունից
բ. գրականության առաջընթացի տեսանկյունից
Իսկ ո՞վքեր են այդ տեսանկյուն առաջ տանող մարտիկները, ո՞վքեր են պահանջողները, ի՞նչ են պահանջում: Եվ ո՞վ ասաց, որ օրենքները ճշմարտացի ու բացարձակ են: Գրականությունից բարոյականություն ու բարոյականության քարոզչություն պահանջողները, նրա մեջ սխալ փնտրողները թող մի օր էլ այդ օրենքի դեմ դուրս գան, գտնեն օրենքի բացերը, պահանջատեր լինեն: Գրականության առաջընթացի համար ազատություն է հարկավոր: Նա պիտի մեծ հնարավորություն տա ընթերցողին ընտրելու, իմանալու նորը, անընդունելին, խոցելին, վատը, գեղեցիկը, լավը: Երբ խորհրդային շրջանում ճշմարտությունը կոծկել էին, փակել ճշմարտության բերանը, հասկանալի է, դրանից հետո շատերի կողմից այլանդակություն է դիտվում գրականության մեջ մաքուր ֆորմայով այդ ճշմարտության ցուցադրումը: Եվ այդ մարդիկ, ովքեր հետապնդում են գրողներին, իրենց պատկերացումների չափով են ընկալում նրաց գրքերը և իրենց ուզածն են ցանկանում ընթերցել, իսկ դա արդեն ոտնձգություն է հեղինակի ազատության հանդեպ, որովհետև եթե մարդ ցանկանում է ընթերցել իր ուզած վեպը, նստում ու գրում է այդ վեպը, ոչ թե համառորեն պահանջում դիմացինից, ով չի կարող այդ պահանջները բավարարել, որովհետև դեռևս չի հիմարացել: Փառք Աստծո համաշխարհային ծով գրականություն կա, հրաշալի գրքեր, թող իրենց ուզածը ընտրեն և կարդան, իսկ որը անտանելի են համարում՝ աղբարկղ բոլորի տանն էլ կա:
Շարունակելով նախորդ հարցը, եկեք դիտարկենք մեդալի մյուս կողմը. եթե ընդունում ենք գրողի խոսքի ազատությունը և գրականության «անձեռնմխելիությունը», ինչպես և ցանկացած արվեստի, արդյո՞ք դա նշանակում է, որ գրողը /նկարիչը և այլն/ իրավունք ունի վիրավորել որևէ մեկին:
Այո ունի այն էլ ինչքան, պետք է վիրավորել հնարավոր է շատ ու անդադար: Այնքան, մինչև որ վիրավորվողը գա ու սվինահարի գրողին: Դա կլինի իսկական գրականություն: J)
Շարունակելով նախորդ հարցը. դիտարկելով մեդալի երրորդ կողմը /փաստորեն երրորդ կողմ էլ կա/, արդյո՞ք պատմվածքում կամ պոեմում նկարագրված որևէ պատկեր մարդը պիտի ընկալի որպես անձնական վիրավորանք, նույնիսկ եթե հերոսը իր անունն է կրում, կամ հեղինակը ակնարկում է որոշակի անձին: Մի՞թե գրականությունը չի դիտարկվում իրական կյանքից դուրս, այսինքն՝ պատմվածքում նկարագրված, ասենք, նախարարը, իրական պաշտոնակատարը չէ:
Շատերը կարող են լինել կյանքում, բայց գրականության մեջ քչերն են հերոս դառնում: Ավելի լավ է չվիրավորվեն, այլ ժպտան, իսկ եթե չեն կարողանում, մնում է սվինի տարբերակը:
Վերջում էլ մի այսպիսի հարց: Գարսիա Լորկան իր ընկերոջը գրված նամակում գրում էր, որ գրողը/բանաստեղծը/ չպետք է թույլ տա, որ իր սեփական տրտմությունը թափանցի բանաստեղծության մեջ, քանի որ այդպես ընթերցողը կարող է հաղորդակից դառնալ բանաստեղծի անձնական կյանքին: Ի՞նչ կասեք այդ մասին:
Հեղինակի ստեղծագործությունը. սա արդեն անձնական է, չափից դուրս անձնական, եթե այդքան անձնական չլիներ, երբեք չէր հրատարակվի:
Որովհետև գրողները մտածում եմ, որ իրենք ավելի կարևոր են, որ իրենք իբր արարչագործությամբ եմ զբաղված, բայց դա բացառիկ հեղինակների է տրված: Ընթերցանությունը մարդկային գիտակցության մեծագույն ձեռքբերումներից է, գիտակցության երջանկությունը: Իհարկե ավելի հեշտ է լավ գրող լինելը, քան մեծ ընթերցող: Մեր պատկերացումները ընթերցանության մասին մի փոքր թեթևամիտ են, ռոմանտիկ շեշտադրումներով, բայց ո՞ր ընթերցանության մասին է խոսքը, արդյոք գիրք մեկ անգամ ընթերցելով կարելի է ճանաչել, կարելի՞ է կարծիքներ հայտնել միայն ընդհանուր տպավորություններից ելնելով, սրանք բարդ, էսթետիկական, և էթիկական հարցեր են: Ինձ համար ընթերցողը գրողից մեկ քայլով առաջ է: Իմ պապին ես մեծ ընթերցող եմ համարում, թեպետ աշխարհը նրան չի հիշելու, բայց դա աշխարհի խնդիրն է, նա իր սիրելի գրքերի մեջ էր ապրում, նրան հաջողվել էր իր կյանքի լավագույն ժամերը հաշվին մտնել ուրիշ իրականություն:
Հիմա երիտասարդներին շատ են ասում. «Գի՛րք կարդացեք»: Որոշ խելացի մարդիկ պատասխանում են այս պնդմանը հետևյալ ձևակերպումով. «Հո մենակ գիրք կարդալով չի, մարդ պետք է իմանա, ինչ կարդա»: Ըստ ձեզ, ո՞վ կարող է դառնալ «գրքի խորհրդատու» մարդու կյանքում և արդյոք խորհրդատուի առկայությունը պարտադիր պայման է, որ մարդը կարդա:
Գրքերի հեղինակները շատ ժամանակ իրենց ստեղծագործությունների մեջ ուրիշ անուններ են բացահայտում: Բրոդսկին բացահայտում է Պետեր Խուխելին, Նորվիդին, Պավեզեին, Միլերը՝ Սանդրարին, Ժիոնոյին, Հանդկեն՝ Չիվերին, Ափդայքը՝ Բրունո Շուլցին, Վարգաս Լյոսան՝ Օնետիին, Հեսսեն՝ Կաֆկային, Կաֆկան՝ Վալզերին, Զոնթագը՝ Զեբալդին, Դանիլո Կիշը՝ Կրլեժային, Մաթևոսյանը՝ Հակոբ Մնձուրուն…և այսպես կարելի է անվերջ շարունակել: Ինչ խոսք գրականության պատմությունը հսկայածավալ գրադարակի հեղինակ է, որտեղ կան պարտադիր ընթերցանության գրքեր և գրքեր, որոնց չթերթելով շատ բան չես կորցնում:
Ձեզ ո՞վ է խորհուրդ տալիս կարդալ կամ չկարդալ տվյալ գիրքը, հետևո՞ւմ եք խորհուրդներին: Բացի «օֆֆլայն խորհրդատուներից» հիմա կան շատ կայքեր, ֆորումներ, որտեղ մարդիկ կիսվում են իրենց տպավորություններով և խորհուրդներով: Հետևո՞ւմ եք նման կայքերին: Ինքներդ խորհուրդ տալի՞ս եք գրքի ընտրության հարցում, թե՞ դա համարում եք մարդու անձնական գործը:
Արևմուտքում գրողներ, արվեստաբաններ կան, որոնք թերթերում, ամսագրերում հեղինակային սյունակ են վարում և առաջարկում իրենց նախընտրած վեպերը: Բայց ես միշտ վստահում եմ իմ ներքին ձայնին, իմ ներսում գործող որոնողական բնազդին: Ես հիմա թերահավատորեն եմ վերաբերվում բոլոր հեղինակավոր ամսագրերի ցանկերին, այնտեղ այնպիսի գրքեր չկան, որոնք ըստ իս ավելի քան արժանի տեղ պիտի զբաղեցնեին քան որոշները և կան այնպիսինները, որոնք 20-րդ դարի լավագույն վեպերի համարում ունեն, բայց ես ի վիճակի չեմ եղել դրանցից նույնիսկ մի քանի էջ կարդալ, պարզապես առանց ափսոսանքի փակել եմ ու մի կողմ դրել գիրքը, որովհետև ժամանակ չկա, կյանքը կարճ է, իսկ ես չեմ ուզում ինքս ինձ բռնանալով ընթերցել այն ինչը դուր չի գալիս, ով էլ որ լինի գրքի հեղինակը: Ֆորումներում տպավորությունների փոխանակման որակը չի գոհացնում, մի երկու նախադասություն ունեցող տպավորությանը թերահավատորեն եմ վերաբերվում: Հետևում եմ արևմտյան մամուլում տպագրվող գրողների ռեվյուներին, օրինակ Ուիլ Սելֆի, Միչիկո Կակուտանիի, մեր ժամանակների երևի վերջին մեծագույն գրականգետ Հարոլդ Բլումի, որոնց վստահում եմ, և բացի այդ նրանք շատ հետաքրքիր ոճով են մատուցում իրենց կարդացած գրքերը: Նրանց գրախոսականներում ավելորդ կալամբուրների, շատ խելքի հիմար ցուցադրության և ակադեմիզմի հիստերիկ ճիչերի չես հանդիպի, ինչը առատորեն դրսևորվում է մեր գրականգիտական մտքի մեջ: «Հրապարակ» օրաթերում ես գրում եմ իմ ընթերցած գրքերի մասին, որոնք կարող են հետաքրքրել մի քանիսին, մյուսներին՝ ոչ:
Ես շատ եմ հավանում «Գրադարանում Արամ Պաչյանի հետ» հաղորդումը: Ըստ ձեզ, ինչո՞ւ են նմանատիպ հաղորդումները քիչ՝ ինչպես հեռուստաաշխարհում, այնպես էլ համացանցում:
Շնորհակալ եմ: Որովհետև մեր երկիրն այսօր ղեկավարվում են անմշակույթ, անդեմ, անգրագետ սպառողներ Նրանք միջակություններ են: Միջակը իր առջև էսթետիկական մեծ խնդիրներ չի առաջադրում: Նողկալի սպառողի համար ՝ շատ փող, շատ ուտելիք, երկար իշխանություն: Նրանց հոգևոր մարզումներ պետք չէ: Նրանց պետք չէ՝ Նորման Մեյլերի վեպը, Ռուբեն Ֆիլյանի պատմվածքների ժողովածուն, Ջոտտոյի տուն-թանգարանն ու մնացածը: Իշխանությունը սեփական շահերի համար սպառողը փակում է դռները նրա առջև, ինչը ծանր է, անհասկանալի, փող և ռեյտինգ չապահովող: Երկրում տիրող այս մշակութային սպանդը ողբերգությամբ է ավարտվել: Մենք ոչինչ չենք տալիս աշխարհին, միայն աշխարհից պահանջում ենք: Եթե նույնիսկ տալու բան կա, դրա առջև դռները ամուր փակ են, որովհետև կրկնում եմ երկիրը բռնազավթված է սրիկաների նախիրով:
Հիմա կա որոշակի «ոհմակային» տրամաբանություն, ընդ որում ամենուր՝ սոց.կայքերում, բլոգային դաշտում, գրականության մեջ: Այսինքն՝ գրողի հետ հանդիպման ժամանակ հիմնականում հավաքվում են այդ գրողի հարևան-ծանոթ-բարեկամները («ախպերությունը») ու սկսում գովաբանել գրողին: Ըստ ձեզ դրանից չի՞ տուժում ինքը՝ գրողը:
Թող գովեն, փառաբանեն, քննադատեն, հուղարկավորեն: Դրանից դիմացինը կատաղությունից թող չմոլեգնի, չմտածի իրեն շատ քննադատություն ու քիչ գովաբանություն հասավ: Մարդկային հոգին թույլ կազմություն ունի, դիմացի մարդու քնքշանքից ու շռայլությունից փուլ է գալիս: Կանհետանա գրողը, կանհետանան գովերգողները, թաղման կազմկոմիտեները, կգա լռությունը ու հենց այդ ժամանակ էլ ամեն բան կպարզվի, կամ կպղտորվի: Բայց միշտ էլ մեծ լռությունից հետո պայթյունի ձայն լսելը հաճելի է: Պարզապես ափսոս, որ շատ դեպքերում հեղինակին հավատացնում են՝ որ նա անմահ է, բացառիկ գործ է գրել և այլն և այլն … ու դրանով միանգամից շիրմաքարը քաշում են: Իսկ հեղինակը ինչքան շատ է հավատում այդ ստին, այդքան կորցնում է իրականության զգացողությունը, ձեռք է բերում խաղաղություն ու վստահություն, որոնք իմ կարծիքով անկման հստակ նշաններ են:
Շարունակելով նախորդ հարցը, չե՞ք կարծում, որ նման «ոհմակային» հոգեբանության պատճառով է, որ մենք հիմա կարգին գրաքննադատություն չունենք:
Հետաքրքիր գրաքննադատական հոդվածներ հանդիպում են, բայց ես չգիտեմ արդյո՞ք դա բավական է, պե՞տք է այսօր վերլուծել ժամանակակից գրականություն, ի՞նչ կտա այն գրաքննադատությանը, գուցե գրաքննադատությունը ավելի բա՞րձր է քան գրականությունը, գուցե հենց էսպես են որոշ քննադատներ մտածում ու հետևապես լռում՝ նիցշեական խոկումների մեջ: Իրենք էլ կարող են ասել՝ «Բայց կա՞ այսօր կարգին գրականություն», և այս փոխադարձ «սիրո» մթնոլորտում շրջապտույտ է, որից դուրս են գալիս միայն ինդիվիդները, մյուսները շարունակում են՝ իրենց պարույրին անդավաճան:
Նաև այսպիսի մի հարց. Որքանո՞վ է գրականության մակարդակը կախված գրաքննադատությունից: Մի՞թե գրողին անպայման պետք է մեկը քննադատի, որ ինքը հասկանա իր բացթողումներն ու առավելությունները:
Միայն մեծ գրականությունն է ծնում մեծ քննադատություն: Բելինսկուն առանց Գոգոլի, Հարոլդ Բլումին առանց Քորմաք Մըքքարտնիի դժվար է պատկերացնել: Երբ գա մեծ գրականության ժամանակը, համոզված եմ կգա մեծ գրաքննադատությունը, որից հետո կսկվի գաղափարների, դիսոնանսների ու համակարգերի բախումը՝ նոր մտքի ու երևակայության հզոր երակով: Ու գրողին իհարկե հետաքրքիր կլինի նման շփումը, որից հետո՝ նոր սինթեզ, վերարտադրություն:
Ես գիտեմ, որ հաճախ գրողին սկսում են հետապնդել, որովհետև նա իր ստեղծագործություններում «սխալ մարդկանց է անդրադարձել»: Ի՞նչ եք կարծում, որքանով է դա ճիշտ
ա. օրենքի տեսանկյունից
բ. գրականության առաջընթացի տեսանկյունից
Իսկ ո՞վքեր են այդ տեսանկյուն առաջ տանող մարտիկները, ո՞վքեր են պահանջողները, ի՞նչ են պահանջում: Եվ ո՞վ ասաց, որ օրենքները ճշմարտացի ու բացարձակ են: Գրականությունից բարոյականություն ու բարոյականության քարոզչություն պահանջողները, նրա մեջ սխալ փնտրողները թող մի օր էլ այդ օրենքի դեմ դուրս գան, գտնեն օրենքի բացերը, պահանջատեր լինեն: Գրականության առաջընթացի համար ազատություն է հարկավոր: Նա պիտի մեծ հնարավորություն տա ընթերցողին ընտրելու, իմանալու նորը, անընդունելին, խոցելին, վատը, գեղեցիկը, լավը: Երբ խորհրդային շրջանում ճշմարտությունը կոծկել էին, փակել ճշմարտության բերանը, հասկանալի է, դրանից հետո շատերի կողմից այլանդակություն է դիտվում գրականության մեջ մաքուր ֆորմայով այդ ճշմարտության ցուցադրումը: Եվ այդ մարդիկ, ովքեր հետապնդում են գրողներին, իրենց պատկերացումների չափով են ընկալում նրաց գրքերը և իրենց ուզածն են ցանկանում ընթերցել, իսկ դա արդեն ոտնձգություն է հեղինակի ազատության հանդեպ, որովհետև եթե մարդ ցանկանում է ընթերցել իր ուզած վեպը, նստում ու գրում է այդ վեպը, ոչ թե համառորեն պահանջում դիմացինից, ով չի կարող այդ պահանջները բավարարել, որովհետև դեռևս չի հիմարացել: Փառք Աստծո համաշխարհային ծով գրականություն կա, հրաշալի գրքեր, թող իրենց ուզածը ընտրեն և կարդան, իսկ որը անտանելի են համարում՝ աղբարկղ բոլորի տանն էլ կա:
Շարունակելով նախորդ հարցը, եկեք դիտարկենք մեդալի մյուս կողմը. եթե ընդունում ենք գրողի խոսքի ազատությունը և գրականության «անձեռնմխելիությունը», ինչպես և ցանկացած արվեստի, արդյո՞ք դա նշանակում է, որ գրողը /նկարիչը և այլն/ իրավունք ունի վիրավորել որևէ մեկին:
Այո ունի այն էլ ինչքան, պետք է վիրավորել հնարավոր է շատ ու անդադար: Այնքան, մինչև որ վիրավորվողը գա ու սվինահարի գրողին: Դա կլինի իսկական գրականություն: J)
Շարունակելով նախորդ հարցը. դիտարկելով մեդալի երրորդ կողմը /փաստորեն երրորդ կողմ էլ կա/, արդյո՞ք պատմվածքում կամ պոեմում նկարագրված որևէ պատկեր մարդը պիտի ընկալի որպես անձնական վիրավորանք, նույնիսկ եթե հերոսը իր անունն է կրում, կամ հեղինակը ակնարկում է որոշակի անձին: Մի՞թե գրականությունը չի դիտարկվում իրական կյանքից դուրս, այսինքն՝ պատմվածքում նկարագրված, ասենք, նախարարը, իրական պաշտոնակատարը չէ:
Շատերը կարող են լինել կյանքում, բայց գրականության մեջ քչերն են հերոս դառնում: Ավելի լավ է չվիրավորվեն, այլ ժպտան, իսկ եթե չեն կարողանում, մնում է սվինի տարբերակը:
Վերջում էլ մի այսպիսի հարց: Գարսիա Լորկան իր ընկերոջը գրված նամակում գրում էր, որ գրողը/բանաստեղծը/ չպետք է թույլ տա, որ իր սեփական տրտմությունը թափանցի բանաստեղծության մեջ, քանի որ այդպես ընթերցողը կարող է հաղորդակից դառնալ բանաստեղծի անձնական կյանքին: Ի՞նչ կասեք այդ մասին:
Հեղինակի ստեղծագործությունը. սա արդեն անձնական է, չափից դուրս անձնական, եթե այդքան անձնական չլիներ, երբեք չէր հրատարակվի:
Շնորհակալություն
ամսագրի Ձեր ցանկացած համարն ընթերցելու համար սեղմեք համապատասխան համարի շապիկին
